De wiskundige logica van kunst en natuur, Andrea Baffoni, kunstcriticus, over het werk van Han Lammers,

Perugia 22 juli 2019

Woord vooraf

De natuur toont zich volgens een wetmatige ordening gebruikmakend van de volmaakte werking van de kosmische energie. Deze wetmatigheid in de natuur brengt de mensheid al duizenden jaren tot het maken van keuzes in het organisch leven om alle dingen te rangschikken op een juiste en harmonieuze plek.

De tijd, de seizoenen, de cyclus van het leven, alles maakt deel uit van een universele geometrie voortkomend uit de natuur. Met deze ontdekking van oudsher heeft zich een gevoel van schoonheid ontwikkeld met als doel het bereiken van een evenwicht, een aardse metafoor van een bredere relatie tussen de macro- en microkosmos. Het contactpunt tussen de bewegingen in het universum en het aardse leven, is de wiskunde, een wetenschap waarin de foutmarge beperkt is tot de onmogelijkheid van het bestaan en waarin alles betrekking heeft op het zoeken naar een hogere orde gericht op het bereiken van absolute perfectie. Wiskunde, een wetenschap die is gebaseerd op ongrijpbare en abstracte beginselen, waar schoonheid gerelateerd kan zijn aan een hoger canon waarvan het geheim zowel zit in het volmaakt functioneren van het universum als in de niet aflatende vitaliteit van het kleinste kerndeeltje.

Het werk van Han Lammers laat zich lezen door een wetenschap, de wiskunde. Lammers, een minimalistisch beeldhouwer wiens werk een samenhang aan het licht brengt tussen het principe van de universele orde en de uitdrukkingskracht van de schoonheid als artistieke verschijningsvorm van dit streven.

Kunst, wiskunde en geografie

Het is in de relatie tussen kunst en wiskunde dat we het werk van Lammers moeten analyseren, om te beginnen door het verband te leggen met zijn Nederlandse afkomst als behorend tot een volk voor wie geometrie en constructieve zorgvuldigheid een kenmerkend aspect van het esthetische onderzoek zijn.

In dit verband zij herinnerd aan de fundamentele bijdrage die de Nederlandse kunst heeft geleverd aan het toenmalige onderzoek naar de twintigste eeuw, en in het bijzonder aan de beweging De Stijl, die in 1917 door Theo Van Doesburg en Piet Mondriaan werd opgericht met de publicatie van het gelijknamige tijdschrift en de daaruit voortvloeiende definitie van het Neoplasticisme (Nieuwe Beelding) als een vorm van abstract-geometrische kunst die geheel gebaseerd is op veronderstellingen van ordelijkheid en compositorische balans.

Van Doesburg zelf heeft in een artikel uit 1920 in het Italiaanse tijdschrift “Valori Plastici” met de titel L’arte nuova in Olanda de betekenis van neoplastische kunst als een directe afleiding van de Nederlandse geografische situatie uitgelegd.

De regelmatige geometrische grenzen waarmee het land wordt onderverdeeld, zouden voortvloeien uit specifieke antropologische behoeften die niet alleen verband houden met de directe relatie met het gebied, maar ook met een sociale neiging die gebaseerd is op het principe van orde en evenwicht.

Een situatie die zich in de directe naoorlogse periode artistiek manifesteerde door middel van een absoluut geometrisch abstractionisme dat alle disciplines tussen schilderkunst, beeldhouwkunst en architectuur samenbracht, als antwoord op de behoefte aan strengheid, opgelegd door de nieuwe loop van de geschiedenis, in tegenstelling tot de chaos die door de oorlog werd gegenereerd. Het is niet toevallig dat deze tendens niet het exclusieve recht was van het Nederlandstalig gebied, maar belangrijke precedenten kende in de overheersende en constructivistische stromingen die zich tussen 1915 en 1917 in Rusland ontwikkelden en zich later uitbreidden tot Midden-Europa, waardoor zelfs de meest typisch mediterrane bewegingen zoals het Italiaanse futurisme, er sterk door beïnvloed werden.

Dit samenvallen van geografische oorsprong en artistieke expressiviteit die is gebaseerd op de geometrisch-wiskundige strengheid, komt ook treffend naar voren in de kunst van Han Lammers, die zich manifesteert als directe volger van deze uitingsvorm, met bovendien precieze verwijzingen naar het minimalisme van de jaren ’70, waarvan de nadruk op de vorm hand in hand gaat met het bewust worden van het versterken van de relatie tot de natuur en de omgeving. Lammers’ sculpturen hebben een holistische dimensie waarin de vorm samenvalt met de inhoud die tot uitdrukking komt, en direct verband houdt met de relatie met de natuur. De wiskunde krijgt daardoor het karakter van een essentieel werkinstrument om de raakvlakken tussen de vorm van het werk en de omgeving waarin het werk wordt geplaatst, te doorgronden. Wanneer je de thema’s van de beeldhouwer analyseert, ontdek je de veelzijdigheid van Lammers’ inspiratie. Hoewel hij, zoals gezien, rechtstreeks geïnspireerd wordt door de recente avant-gardistische bewegingen zoals het minimalisme, neoplasticisme, constructivisme en suprematisme, zijn er ook de vele verwijzingen naar een traditie die verder weg in de tijd ligt en die zijn terug te voeren naar de Florentijnse Renaissance.

Kunstenaars zoals Leonardo Da Vinci en Piero Della Francesca, daarbij ondersteund door de studies van Luca Pacioli, maakten kunstwerken op basis van rigide wiskundige principes en volgden op hun beurt een traditie die de theorieën van de gulden snede, die al in de twaalfde eeuw door de Pisaan Leonardo Fibonacci tot uitdrukking werden gebracht, in zich droegen. De beroemde De Divina Proportione (Goddelijke Verhouding), gepubliceerd door Pacioli in 1509 en geïllustreerd door Leonardo, kan in dit verband worden beschouwd als het boek dat de oude en de moderne cultuur verenigt, en het is op deze verbondenheid dat we moeten reflecteren bij het beschouwen van het werk van Lammers van vandaag. De wetenschap uit de renaissance putte op haar beurt weer uit nog oudere teksten zoals de Arabische natuurwetenschappen en de Griekse euclidische meetkunde, zodat eeuwenoude kennis blijft behouden en universele kennis voort bestaat, waardoor geografische grenzen gemakkelijk overwonnen kunnen worden.

Thema’s en het werk

Het is niet moeilijk om de talloze historische bronnen te herkennen als je het werk van Lammers in detail benadert. Neem bijvoorbeeld de reeks werken die zijn geïnspireerd door Pythagoras, dit zijn knoopachtige sculpturen met een oneindige doorlopende ritmiek. Kenmerkend voor deze sculpturen is de nadruk op de 90°-hoek, maar ook het spelen met de logica door het toevoegen van elementen als de Möbiusband en bepaalde uitingen zoals die van eigentijdse kunstenaars als Escher met zijn complexe esthetische en filosofische voorstellingen, en zelfs werk van Salvador Dalì, uit de jaren vijftig van de vorige eeuw. Talrijk zijn ook de historisch artistieke verwijzingen die laten zien dat de kunstenaar zich bewust is van zijn rol, naast de vele formele toepassingen waarmee hij van tijd tot tijd experimenteert. Nog steeds verwijzend naar de traditie van de kunst-wiskundige relatie, zien we de serie gewijd aan de Platonische lichamen, waarin de kunstenaar zijn aandacht richt op de vormen van de tetraëder, octaëder en icosaëder, waaronder ook de meest simpele kubus kan worden gerangschikt. Door hun vorm van dezelfde regelmatige veelhoeken die perfect passen in een bol, zijn deze elementen door Plato beschouwd als corresponderend met de vier elementen: lucht, water, aarde, vuur en dus een afspiegeling van de relatie tussen de aardse wereld en de hemelse sfeer. Ook hier laat het werk van Lammers de eeuwenoude wijsheden uit de vijftiende eeuw zien die door de grote meesters van de Renaissance zijn voortgebracht en aan de basis liggen van al het daarmee samenhangende alchemistische onderzoek. Een traditie die, vooral in Italië nooit is opgehouden te bestaan, zoals blijkt uit de kunstwerken van Lucio Saffaro, in Milaan en Attilio Pierelli in Rome, die in de tweede helft van de twintigste eeuw de voorwaarden van de wiskundige wetmatigheid hebben weten te combineren met de hedendaagse kunsttalen. Op dezelfde manier zet Lammers deze kennis vandaag de dag, in het nieuwe millennium, voort door oude kennis over te dragen naar het digitale tijdperk. Het zink dat hij voor zijn sculpturen gebruikt, geeft een doeltreffende technische invulling aan de samenhang tussen de zuivere vorm en zijn ambachtelijke bestemming, ook hier in relatie met oude tijden daar dit materiaal al eeuwenlang bekend is. De verwijzing naar de minimalistische stijl draagt bij aan een meer diepgaande karakterisering van de werken, vooral wanneer ze in de open lucht worden geplaatst.

De sculpturen staan immers in een omgeving waarin verbinding ontstaat, dankzij de werking van atmosferische invloeden die oxidatieprocessen voeden, waardoor het werk spannende effecten van licht en schaduw krijgt, en zich zo voorbereidt op een proces dat inerte materie omzet in levende materie. Lammers’ wiskundig minimalisme doet daarom beseffen dat kunst niet kan stoppen met het vertellen van het verhaal van het evolutionaire pad van de mensheid. Dit principe is des te belangrijker hoe meer men zich realiseert dat vandaag de dag het menselijk wezen worstelt met zijn elektronisch alter ego en de natuurlijke wereld steeds meer naast de kunstmatige bestaat.

Vertrekkend vanuit de relatie tussen geometrische strengheid en creatieve vrijheid, voegt Lammers’ werk zich uiteindelijk in de landschappelijke omgeving, zich voorbereidend op de verwevenheid tussen kunst, wiskunde en natuur, drie constanten waarin de mens zich beweegt, vaak zonder dat hij er bewust van is. De werken van de Nederlandse kunstenaar helpen ons bewust te worden van deze waarheid door ons te confronteren met de wiskundige logica van het universum, met zijn mechanismen en met zijn meest nauwe relatie met de materie. Het zink waarmee de kunstenaar werkt is een minerale substantie waarin atoommechanismen, volmaakt uitgelijnd volgens een rigide wiskundige logica, het laatste bestanddeel vormen. Deze geneigdheid van de kunstenaar om materie kunstmatig te bewerken, brengt ons in relatie tot deze elementen, en stelt ons in de gelegenheid ons af te vragen hoe de schoonheid van de natuur, waar we ons dagelijks toe aangetrokken voelen, niet meer is dan het resultaat van een volmaakt wiskundig stelsel. Een volmaaktheid waartoe de kunst altijd al heeft geleid en die Lammers’ werk vandaag de dag beweegt naar een nieuw wiskundig minimalisme, waarvan het uiteindelijke doel is om de schoonheid van de natuur om ons heen te versterken.